Борбор Азия

"Адашканымды ошол жакта түшүнгөм"

"Ал жакта жашоо жок эле. Коркунуч, кайгы жана ачарчылыкты көрдүм" - деп эскерет кыргызстандык 39 жаштагы Гүлипа (аты өзгөртүлдү).

Ал уулун алып, 2023-жылы Кыргызстандын өкмөтү уюштурган авиакаттам аркылуу мекенине келген.

Гүлипа согушкерлердин идеясына сугарылган күйөөсүн ээрчип, Сириядагы коогалуу аймакка кетип калганын айтат.

“Эгер өкмөт мени мекениме алып келбесе ал жактагы тагдырым эмне болор эле, билбейм. Сириядагы күндөрүмдү эстегенди каалабайм. Кыргызстанга келгенден кийин деле көп ишенбей жүрдүм. Көзүмдү жумсам эле ошол жактагы күндөрүм элестеп, ошол жактагы үндөр кулагыма жаңырып тургандай сезиле берчү”- деди ал "Азаттыктын" кабарчысына.

Расмий маалыматка ылайык, 2021–2025-жылдар аралыгында Кыргызстандын өкмөтү Сирия жана Ирактан 551 жаранын алып келген. Бул багыттагы “Мээрим” жана “Айкөл” деп аталган атайын миссиялар алты жолу ишке ашырылды.

Өткөн он жылдыкта Борбор Азия өлкөлөрүнүн бир нече миң жараны Жакынкы Чыгыштагы куралдуу жаңжал болуп жаткан аймактарга, адегенде Сирияга, андан кийин Иракка барып, өзүн "Ислам мамлекети" деп жарыялап алган террордук топтун катарына кошулуп кеткен.

Айрымдары үгүтчүлөрдүн азгырыгына алданып, "каапырларга" каршы күрөшүү идеясы менен барса, кээ бирлери "чыныгы ислам" мыйзамдары менен жашаган коом курулат деген убадаларга ишенип аттанышкан. Дагы башкалары досторуна, туугандарына ишенип эле, аларды ээрчип кеткенин айтышкан. Көптөгөн эркектер жубайларын жана балдарын ала кеткен. Кийин көпчүлүгү өз өкмөттөрүнөн жардам сурап кайрылышкан.

Эл аралык күчтөр "Ислам мамлекети" тобу түптөгөн түзүмдү жок кылып, уюмдун лидери Абу Бакр ал-Багдадини жана топтун согушкерлерин өлтүргөн. Ошондон кийин Казакстан, Кыргызстан, Тажикстан жана Өзбекстан өз жарандарын - негизинен аялдар менен балдарды мекенине кайтара баштаган.

Гүлипанын айтымында, күйөөсүнүн сунушу менен Сирияга кетип жатканда ал жакта аны кандай тагдыр күтөрүн билген эмес. Уулун бөтөн жерде төрөп, оор шартта чоңойткон. Тамак-аш тартыш, дары-дармек жок, ар бир күн тирүү калуу үчүн күрөш болгон.

“Мен, чынында, каерде жашаганымды билбейм. Ал жер Ирак беле, Сирия беле, эч кандай маалыматым жок. Күйөөм “жакшы акча табабыз, Кыргызстанга кайра барып, үй-жайыбызды оңдойбуз” деп айтчу. Адашканымды ошол жактарда башка түшкөн оор учурларда түшүндүм. Бирок, бактыма, кайдыгер эмес кишилер табылды, алардын жардамы менен “Ал Хол” деген качкындар лагерине бардым. Лагерь коопсуз деп эсептелсе да шарты начар эле. Ошол жакта төрт жылга жакын өмүр кечирдим. Күйөөмдүн дайыны чыкпай калды, азыр деле ал тирүүбү же өлгөнбү, билбейм. Лагердеги эң кыйын кездер - баламдын ысытмасы көтөрүлгөн күндөр болду. Дары жок, дарыгер жок. Болгону, Кудайдан тиленип, дуба окуп жүрдүм”, – дейт Гүлипа.

Ал Кыргызстанга келгенден кийин уулу менен Ысык-Көл жээгиндеги реабилитация борборунда үч ай болушту. Борбордо психологиялык жардам, медициналык кароо жана балдар үчүн атайын программалар уюштурулган.

"Башында туугандарым жакшы кабыл албады"

Өзбекстандык Хатира (аты өзгөртүлдү) өкмөттүн колдоосу менен үйүнө кайтып келген ондогон келиндин бири.

“Азыр үйүмдө отурам. Балдарым: “Апа, эгер дагы деле лагерде болсок, азыр кайсы жыл экенин билбей жүрмөкпүз дешет” – дейт ал.

Хатиранын Сирияга кетиши анын өз тандоосу болгон эмес. Айтымында, 22 жыл мурун күйөөсү каза болгондон кийин апасы балдары менен бирге Өзбекстандан чыгып, шарият мыйзамдары боюнча жашоону каалап, ушундай чечим кабыл алган. Апасынын бул чечими кийин Хатира жана анын бир туугандары үчүн чоң азапка айланган. Сирияда Хатира турмушка чыгып, балалуу болгон, алардын бири ошол жакта каза тапкан.

Өзбекстандын өкмөтү “Мехр” аттуу беш миссиянын алкагында 2019-жылдан бери 531 жаранын мекенине кайтарды.

Өзбек өкмөтү Жакынкы Чыгыштан алып келген аялдар менен балдарды а дегенде Ташкент облусундагы санаторийлерге жайгаштырып, психологдордун коштоосундагы үч айлык реабилитациядан өткөргөндөн кийин үйлөрүнө жөнөткөн.

“Туугандарым башында жакшы кабыл алышкан жок. Айрымдары унчукпай эле кучактап коюшту, айрымдары ыйлашты. Балам жаш болгону үчүнбү, ага көп байкалбады, балдарга аралашып ойноп кетти. Бирок убакыт өткөн сайын бир нерсени түшүндүм, өткөн күндөрдү эстебеш керек. Адашып, туура эмес жолго түшкөнүмдү билем. Ага өкүнөм” – дейт Хатира.

"Мамлекет жоопкерчиликти алышы керек"

Сириядан жарандарды алып келүү маселесинде коомдун пикири бир кылка болгон эмес. Айрымдар чочулап, аларды бул жакта да диний радикализмди жайылтат деп сындашкан.

Өзбек өкмөтү бул адамдар жардамга муктаж экенин, аларга мүмкүнчүлүк берүү зарылдыгын билдирген. Өзбек бийлиги кайтып келгендерге кам көрүп, турак жай менен камсыздап, алар жумушка орноштуруларын маалымдаган.

Кыргыз бийлиги “Жабыркагандарга гуманитардык жардам” форматындагы миссиялардын алкагында мекенине кайтып келгендерге психологиялык жана медициналык көмөк көрсөтүп, документтери калыбына келтирилди. Реабилитация жана реинтеграция иштери менен Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлигинин адистери алектенди.

Эки мамлекетте тең уюштуруу иштерине бейөкмөт жана ЮНИСЕФ, Кызыл Ай сыяктуу эл аралык уюмдар көмөктөштү.

“Коомчулуктун арасында гана эмес, мамлекеттик орган кызматкерлеринин арасында да алардан кооптонуп, “булар кайра экстремисттик идеяларын башташы мүмкүн” деп чочулагандар болду. Азырынча алып келбей коюуну сунуштагандар болгон. Биз ага караган жокпуз. Мамлекетпиз! Мамлекет болгондон кийин жоопкерчиликти алышыбыз керек. Алардын тагдырын чечип беришибиз керек. Бизден башка эч ким чечип бербейт”, - деген Кыргызстандын президентинин кеңешчиси, Коопсуздук кеңешинин мурдагы катчысы Марат Иманкулов.

Дагы караңыз

"Кыргызстан Сириядагы кырдаалга көз салып турат"

Кыргызстан бул миссияларды аймактагы башка өлкөлөргө салыштырмалуу бир аз кечирээк баштагандыктан кошуна мамлекеттердин тажрыйбасына да таянган.

“Мамлекеттик органдардын кызматкерлерин тажрыйба алсын деп Казакстанга да, Өзбекстанга да жөнөттүк. Кандай кыйынчылыктар болушу мүмкүндүгү тууралуу тажрыйба алмашып келишти. Бизге саясий эрк керек болчу. Алып келебизби же алып келбейбизби деген суроо жаралган. Кээ бир мамлекеттик органдар “алып келсек өзүбүзгө проблема түзүп алабыз, Кыргызстан буга даяр эмес, алардын арасында аялдар болсо да, энелер болсо да экстремисттик идеяларга сугарылгандары көп. Кийин алар коркунуч жаратышы мүмкүн” дешти. Бирок президент чечкиндүү түрдү саясий эрк көрсөтүп, “алып келебиз” деди жана мага тапшырма берип, “Коопсуздук кеңешинин катчысы катары муну уюштуруңуз, көзөмөл кылыңыз” деп, баарына сиз жоопкерчиликтүү болосуз” дегендей мага тапшырды” – дейт Иманкулов.

Өзбекстанда да, Кыргызстанда да мамлекеттик органдар журналисттерге Сириядан келгендер менен түз байланышуу мүмкүнчүлүгүн чектеген. Өкмөттөр коопсуздук жана этикалык талаптарды эске алуу менен журналисттерге бул адамдардын жүзүн көрсөтпөөнү жана жеке маалыматтарын ачыкка чыгарбоону сунуштайт. Бул чара алардын коомго кайра көнүүсүндө маанилүү фактор катары негизделет.

Бишкектик талдоочулардын бири, билим берүү маселелеринде эксперт Кеңешбек Сайназаров Борбор Азия мамлекеттериндеги репатриация иштерин бир нече жылдан бери байкап, талдап жүрөт.

“Аялдар менен балдардын маселеси жөнүндө сөз болуп жатат. Алып келерден мурун текшерип, күнөөлөрү жоктугун тастыктап, анан алып келип, документтерин даярдап, коомго аралаштырды. Алгач реабилитациялык борборлордо турушту. Андан соң өз коомчулугуна барып, реинтеграция боюнча жүрдү. Үч жылдан ашып калды. Андан бери булар тараптан кылмыш жасалганы же башкаларды радикал топторго тартууга аракет болгону тууралуу кабарын укпадык. Реинтеграция жакшы жолго коюлду деп ойлойм” – дейт Сайназаров.

"Реинтеграция азырынча бүтө элек"

Өзбекстанда репатриация боюнча психолог Санжар Йулдашев Uzdiplomat каналына курган маегинде коогалуу аймактардан кайтып келген адамдардын коомго адаптация болуу жараяны жылдарга созулушу мүмкүндүгүн белгилеген.

“Балага өзүнчө мамиле, аялга өзүнчө мамиле талап кылынат. Мисалы, аялдар менен иштөө көбүнчө татаал болот. Жөн гана жардам сунуштасаңыз, алар сүйлөшүүдөн баш тартышы, эшигин жаап алышы, үйүнө киргизбей коюшу же суроолоруңузга жооп бербей коюшу мүмкүн. Айрымдарын көзүн көрөсүз, бирок эмоциясын билдирбейт. Бала менен иштөө салыштырмалуу жеңилирээк көрүнгөнү менен реабилитация процесси аларда узагыраак убакытты талап кылат. Анткени туура идеялар жана баалуулуктар калыптана электе терс баалуулуктар сиңип калган болот. Чоңдор болсо өздөрү фильтр кыла алышат. Чоңдор мыйзам алдында жооп берсе да, өз иши үчүн жооп берет. Ал эми балдарды жоопко тартуу адилетсиздик болуп калат. Балдарды акырындык менен даярдап, мээсиндеги туура эмес баалуулуктарды акырын чыгарып таштоо зарыл. Ою оңолушу керек. Ошого жараша алардын эмоциясы жана жүрүм-туруму менен иштөө талап кылынат. Мен буларды психологиялык көз караштан айтып жатам. Айрым адистер ойлойт: “барабыз, руханий же агартуу иш-чарасын өткөрөбүз, баары жакшы болуп калды, балдар оңолду, жүзүнө карагыла, кандай бактылуу” дешет. Бирок психологиялык көз караштан алганда – абсурд”.

Мекенге кайтып келгендер менен сүйлөшсөңүз, дээрлик баары “Биз согушкер эмес элек” дешет. Сирияда калып кеткен же каза болгон жолдошторун же жакындарын да алданган адамдар катары сүрөттөшөт.

Маалыматтарга караганда, мекенине кайтарылган өзбекстандык жана кыргызстандык аялдардын көбү азырынча жумушсуз. Алар негизинен үйдө турушат, айрымдары тигүүчүлүк же айыл чарба иштери менен алектенүүдө. Балдары мектепке барат, айрымдары бойго жеткен жана турмушка чыккан кыздар да бар.

“Жөн эле келип, дароо коомго аралашып кетүү мүмкүн эмес. Эч кимди алдагандан пайда жок. Туура, азырынча кайра баалоо жүргүзүлө элек. Толук масштабдуу муктаждыктарды жана тобокелчиликтерди изилдөө эми гана пландалууда. Айрым жерлерде адамдар толук реабилитациядан өтүүдө кыйналышат. Айрыкча балдар. Кээ бир жерде реинтеграция али аяктай элек. Эксперт катары айтам: алардын коомго толук кошулушу үчүн реинтеграция азырынча бүтө элек” - дейт психолог Йулдашев.

Коомчулукта, айрыкча Сирия жана Ирактагы радикал топторго кошулуп кеткендердин жакындарында дагы бир суроо бар: согушкер топторго кошулганы айтылган эркектер же ата-энеси ээрчитип кетип, дал кооптуу жерлерде чоңойгон жигиттер мекенине кайтарылабы?

Азырынча эки мамлекетте тең бул маселеге байланыштуу так пландар жана расмий билдирүүлөр ачык жарыяланган эмес.

Акыркы жети жыл ичинде дүйнөнүн бир катар мамлекеттери Сирия жана Ирактан кеминде 12 миң адамды өз мекенине кайтарган. Бул маалыматтар Rights & Security International жана Human Rights Watch уюмдарынын отчетторунда жазылган.

Бул материал “Окурмандардын туруктуулугун ишенимдүү окуялар аркылуу жогорулатуу” (CARAVAN) долбоорунун алкагында Европа Биримдиги тарабынан каржыланган. Мазмуну үчүн жоопкерчилик толугу менен авторго таандык жана Европа Биримдигинин же Internews уюмунун көз карашын сөзсүз чагылдырбайт.

Түркмөн бийлиги бир канча мамлекеттин башчылары, эл аралык уюмдардын өкүлдөрү чогулган Ашхабаддагы форум Тынчтык жана ишеним эл аралык жылына, Бейтараптыктын эл аралык күнүнө жана Түркмөнстандын туруктуу бейтараптыгынын 30 жылдыгына арналып уюштурулганын кабарлады.

Анда президент Садыр Жапаров сөз сүйлөп, аймактагы энергетикалык коопсуздук, транспорт жана логистика жаатында кызматташуу маселелерине токтолду. Бул жаатта Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушунун маанисин белгиледи.

"Садыр Жапаров Кыргызстан Түркмөнстандын чөлкөмдүк процесстерге, Борбор Азиянын жана коңшу аймактардын энергетикалык коопсуздугун чыңдоого кошкон салымын жогору баалай турганын ырастады. Мындан сырткары Түркмөнстан ишке ашырып жаткан газ жана энергетикалык долбоорлор энергия менен камсыздоонун туруктуулугун жогорулатып, рынокторду кеңейтип, өз ара пайдалуу экономикалык кызматташтык үчүн кошумча мүмкүнчүлүктөрдү түзөрүн кошумчалады. Бул контекстте ал биздин өлкөлөрдүн электр энергиясын жеткирүү жаатындагы ийгиликтүү кызматташтыгын белгиледи. Ошондой эле, транспорт жана логистика тармагында өз ара аракеттенүүнүн олуттуу потенциалы бар экенин белгилеп өттү. Буга байланыштуу президент Кыргызстан мультимодалдык каттамдарды өнүктүрүүгө, учурдагы коридорлорду кеңейтүүгө, жаңы биргелешкен логистикалык чынжырларды түзүүгө катышууга даяр экенин көрсөттү. Бул контекстте ал Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолун куруу долбоорун ишке ашыруу, ошондой эле энергетика тармагында Камбарата-1 ГЭСин куруу долбоору өзгөчө мааниге ээ болорун белгиледи", - деп жазылган президенттин басма сөз кызматынын маалыматында.

Форум алдында Садыр Жапаров түркмөн президенти Сердар Бердымухамедов менен жолуккан. Анда тараптар өз ара алака-катышка байланыштуу маселелерди, энергетика жаатында кызматташууну улантууну макулдашкан.

Дагы караңыз

"Быйыл суу аз". Энергетика тармагы кыштан кантип чыгат?

Кыргызстан Түрмөнстан менен ириде энергетика жаатында кызматташат. Тактап айтканда, кышында электр энергиясын сатып алат.

Эксперт Эрнест Карыбековдун айтымында, адатта бул жерде маселе деле жаралбайт. Бирок газ алып келүүгө инфраструктура даяр эмес, ошондой эле бул маселе Орусиядан дагы көз каранды болот.

"Энергетикага байланыштуу эки өлкөнүн министрликтеринин келишимдери бар. Ошонун негизинде электр энергиясын сатып алабыз. Ал Өзбекстан аркылуу келет. Өзбекстан Түркмөнстандан келген электр энергиясын пайдаланып, ошончо көлөмдөгү электр энергиясын Казакстанга берет. Аны Чымкент пайдаланып, ордуна Жамбыл аркылуу бизге электр энергиясын берет. Бул жерде эми маселе деле жок. Түркмөнстандан Алай аркылуу газ жеткирген газ түтүктөрү бар. Бирок ал транзит эле болот деп ал жакка биз кошулган эмеспиз. Андан сырткары Советтер союзунан калган Түркмөнстандан Казакстанга жеткен эски газ магистралдары бар, бирок ал биздин чек араларга келбейт. Бизге азыр газды "Газпром" алып келип жатпайбы. Алар аны бизге Бухарадан алып келет. Бирок аларда кышында өздөрүндө деле жетишсиз болуп калат. Өлкөнүн түндүгүнө газ Казакстан аркылуу келет. Ошондуктан Түркмөнстандан газ алабыз десек, ага инфраструктурабыз даяр эмес. Бул эми саясий дагы маселе болуп калбадыбы. Газ менен камсыз кылууну жалгыз "Газпром-Кыргызстан" тейлеп жатпайбы. Эгер Кыргызстан түркмөн газын алам десе анда анын укугу деле жок болуп калып жатпайбы. Алабыз деген саясий чечим чыкса деле аны "Газпром" менен сүйлөшүп, ошол аркылуу ишке ашыруу керек. "Газпром" Түрмөнстандан газ алып, аны Казакстанга берип, ал жактан бул жакка чейин линияларды куруп алып келем десе гана ишке ашат. Күйүүчү майга келгенде деле кайра эле Орусияга барып такалып жатат. Түркмөнстандын энергоресурстарынын резерви көп. Газы дагы, электр энергиясы да бар. Алар Иран, Грузияга чейин сатышат. Биз ал жактан көп алабыз десек деле линияларыбыз өткөрө албайт".

Эрнест Карыбеков ошол эле учурда Кыргызстан баары бир энергетикалык көз карандысыздыгын камсыздоого умтулушу керектигин билдирди.

Кыргызстан жыл сайын 17,5 млрд кВт саат электр энергиясын колдонот деп эсептелсе, анын 14,8 миллиарды гана өлкөдө өндүрүлөт. Калган айырманы импорттун эсебинен жабууга туура келет жана электр жарыгын Түркмөнстандан, Казакстандан, Орусиядан жана Өзбекстандан сатып алат.

Дагы караңыз

Кыргызстан күйүүчү майды кайдан алат: Азербайжан, Иран же Түркмөнстан?

Расмий Бишкек Ашхабаддан канча электр энергиясын канчадан импорттору тууралуу адатта маалымат бербейт.

Садыр Жапаров 2021-жылы ант кармап кызматка киришкенден кийинки сапарларынын бири Түркмөнстанга болгон. Ошол жылы ал алгач мамлекеттик, кийинчерээк иш сапар менен барган. Өлкөнүн ошол кездеги президенти Гурбангулы Бердымухамедов баштаган өлкө жетекчилери менен жолуккан. Тараптар биргелешкен бизнес-долбоорлорду колдоо үчүн уставдык капиталы 100 миллион долларлык кыргыз-түркмөн өнүктүрүү фондун түзүүнү макулдашкан.

Ошондой эле күз-кыш мезгилинде Кыргызстанга түркмөн газы менен электр энергиясын жеткирүүгө, Бишкек шаарында кыргыз-түркмөн соода үйүн жана Ысык-Көл облусуна ден соолук чыңдоочу комплекси менен беш жылдыздуу мейманкана курууга байланыштуу келишимдер болгон.

Андан сырткары экономикалык, илимий-техникалык жана маданий-гуманитардык кызматташтыкты бекемдөөгө, өнүктүрүүгө, кеңейтүүгө жана шайкеш келтирүүгө багытталган 14 документке кол коюлганы айтылган.

Ошондон бери кыргыз-түркмөн фонду эмгиче түзүлө элек. Ушул жылдын апрель айында Садыр Жапаров Түркмөнстандын мурдагы президенти, Халк Маслахатынын төрагасы Гурбангулы Бердымухамедов менен телефондон сүйлөшүп, бул фондду түзүүгө байланыштуу иштерди жандантууну сунуштаганы айтылган. Бул фонд тууралуу расмий Ашхабаддын позициясы кандай экени белгисиз.

Экономист Искендер Шаршеевдин пикиринде, Кытай–Кыргызстан–Өзбекстан темир жолунун курулушу менен экономикалык алака-катышты жандантуу мүмкүнчүлүгү бар:

"Бул жолдун негизинде Түркмөнстанга дагы темир жол кире баштайт. CASA-1000 долбоорунун негизинде Кыргызстан аркылуу газ түтүктөрү да өтмөк. Түркмөнстан, Өзбекстан, Тажикстан, Кыргызстан аркылуу Кытайга газ түтүктөрү өтмөк. Ошондуктан ушул сыяктуу долбоорлор кайра каралышы ыктымал. Бул демилгелер 2000-жылдардан бери эле көтөрүлүп келген. Мындай долбоорлордун келечеги бар. Мисалы, Түркмөнстанда фармация өнүккөн, бир кезде бизге түркмөн дары-дармектери көп алынып келген. Кайра иштетилген азык-түлүк боюнча товар алмашса болот. Кызматташуунун потенциалы бар".

Дагы караңыз

"Кыздар аралашкан дипломатия". Түркмөнбашыны жандаган Огулжахан

Түркмөнстандагы форумду утурлай "Азыркы коомдогу аялдардын ролу" деп аталган өзүнчө эл аралык жыйын өттү. Аны азыркы түркмөн президентинин эжеси, мурдагы президенттин кызы Огулжахан Атабаева өткөргөнү белгилүү болду.

Атабаева атасы Гурбангулы Бердымухамедовдун ысымын алып жүргөн кайрымдуулук фондунун вице-президенти. Бул иш-чарага өзбек президенти Шавкат Мирзиёевдин кызы, анын администрациясынын башчысы Саида Мирзиёева, азери президентинин тун кызы Лейла Алиева дагы катышты. Кыргызстандан агартуу министри Догдургүл Кендирбаева барды.

Дүйнөдөгү эң жабык мамлекеттердин бири деп саналган Түркмөнстанды 2006-жылдын аягынан бери башкарып келген Гурбангулы Бердымухамедов 2022-жылы бийликти уулу Сердарга өткөрүп берген. Кийин ал Халк Маслахатынын төрагалыгына дайындалып, улут лидери макамын алган.